Protozoa

De protozoa ofwel eencelligen komen in grote aantallen voor en vormen een essentieel onderdeel van de voedselketens en rottingsprocessen. Ze zijn echter zo klein dat we ons nauwelijks bewust zijn van hun bestaan.

Eén taak

Eencelligen zijn de kleinste diertjes op aarde. Ze zijn onzichtbaar voor het blote oog en slechts samengesteld uit één cel, maar bevatten toch alle mechanismen die noodzakelijk zijn om zelfstandig te overleven. Het lichaam van elk dier is opgebouwd uit ontelbare kleine deeltjes: de cellen. Iedere cel speelt een bepaalde rol in het lichaam. Zulke meercellige dieren kunnen bijzonder complex zijn, maar de cellen waaruit ze zijn opgebouwd zijn relatief eenvoudig omdat ze slechts één taak hebben uit te voeren. De individuele cellen hebben elkaar nodig om het betreffende wezen in leven te houden. Ze zullen zonder elkaar niet lang kunnen overleven. Er bestaan echter cellen die hun hele leven doorbrengen als vrij levende, onafhankelijke deeltjes. Ze zijn daartoe in staat omdat ze over alle benodigde systemen beschikken. Ze kunnen voedsel opsporen en verteren, water en mineralen opnemen en zo nodig uitscheiden, en ze kunnen zichzelf voortplanten. Veel eencelligen zijn in staat zich op eigen kracht voort te bewegen om naar voedsel of betere leefomstandigheden te zoeken.

Structuur

De meeste eencelligen zijn microscopisch kleine organismen met een doorsnee van minder dan 1 mm. Ze bestaan uit een celkern met daarom heen een gelei-achtig cytoplasma dat wordt omgeven door een celwand. De celwand is zo samengesteld dat chemische stoffen de cel in en uit kunnen stromen terwijl de complexe eiwitten in de cel blijven. Het cytoplasma bevat verscheidene structuren die verantwoordelijk zijn voor het transport van voedingsstoffen en de hoeveelheid water reguleren. De celkern coördineert alle activiteiten in de cel en werkt dus bijna net zo als de hersenen. De opvallendste activiteit van een cel is beweging, die op drie verschillende manieren kan plaatsvinden.

De amoebe bestaat uit een vormloze massa cytoplasma dat voortglijdt dankzij de onregelmatige uitstulpingen van de cel. Deze tijdelijke uitstulpingen worden ook wel pseudopodia of schijnvoetjes genoemd.
	Zonnediertjes (Heliozoa) hebben naar alle kanten uitstekende pseudopodia die ze herhaaldelijk intrekken en uitsteken, waardoor ze zich min of meer langzaam rollend voortbewegen.

Bij veel eencelligen zijn de tijdelijke pseudopodia vervangen door permanente uitsteeksels: de zweepdraden en trilhaartjes.

 Een zweepdiertje als Euglena heeft één lange zweepdraad, die golvend wordt bewogen en het diertje als een propeller door het water trekt. Trildiertjes als Paramecium roeien zichzelf voort door met hun lange rijen trilhaartjes te slaan.

Leefomgeving en voeding

De celwanden van eencelligen zijn niet bestand tegen uitdroging, zodat de organismen voortdurend op vochtige plaatsen moeten blijven, water drassige plekken of het warme, vochtige binnenste van een ander levend wezen. Veel eencelligen drijven mee met het plankton in zeeën, riviermondingen en binnenwateren. Andere, bijvoorbeeld de amoeben, geven de voorkeur aan de modder en slobafzettingen op de bodeem van meren en plassen. Sommige eencelligen brengen hun hele leven door als parasieten in andere dieren.

De meeste eencelligen voeden zich met bacteriën, algen en andere protozoa. Amoeben zijn actieve rovers. Als ze een prooi in hun omgeving waarnemen, strekken ze hun twee pseudopodia uit om hun vangst in te sluiten, eventueel te verstikken en te verteren. Het trildiertje Didinium vangt zijn prooi met tentakelachtige structuren, bedwelmt hem dan met een gifwolk en verzwelgt de nu roerloze prooi in zijn geheel.

Deze protozoa hebben organisch voedsel nodig om aan de benodigde eiwitten en koolhydraten te komen.

Zweepdiertjes als Euglena daarentegen kunnen hun eigen chemische verbindingen maken met behulp van fotosynthese, een proces dat normaal alleen bij planten optreedt. De discussie of zulke organismen nu tot het dieren of plantenrijk behoren, is opgelost door alle eencellige organismen, zowel plant als dierachtig in te delen in het rijk der Protista

Voortplanting

De meeste eencelligen kunnen zich snel voortplanten door het simpele proces van tweedeling; een oudercel splitst zich in twee identieke dochtercellen. Als de omstandigheden gunstig zijn kan dit wel acht keer per dag gebeuren, zodat uit één organisme uiteindelijk 256 individuen kunnen ontstaan. Het merendeel daarvan zal dood gaan of opgeslokt worden door andere organismen, maar al met al is er natuurlijk toch sprake van een enorme toename in aantal. In het Caribisch gebied bijvoorbeeld kan het in plankton levende zweepdiertje Gonyaulax zich tot zo’n uitzonderlijke hoeveelheid vermenigvuldigen, dat de zee rood gekleurd wordt.

De giftige afvalprodukten die worden uitgescheiden door deze miljoenen protozoa vergiftigen het water, waardoor de vissen sterven. Onder minder gunstige omstandigheden kunnen sommige eencelligen overschakelen op een vorm van geslachtelijke voortplanting waarbij ze eitjes produceren die de droogt kunnen overleven. Zodra de omstandigheden verbeteren, kunnen deze zich ontwikkelen tot normale organismen, die vervolgens weer overgaan op celdeling.

Parasitaire protozoa kunnen zich vermenigvuldigen door nieuwe individuen als knoppen op het lichaam van de oudercel te ontwikkelen. Uiteindelijk maken die zich los en laten ze zich meevoeren in de bloedbaan van de gastheer, net als de sporen van schimmels. Zulke eencelligen, ook wel bekend als Sporozoa, veroorzaken allerlei ziekten bij mensen en dieren. In de meeste gevallen drijven de dochtercellen weg om een zelfstandig leven te gaan leiden, maar sommige protozoa vormen kolonies. Een van de mooiste voorbeelden daarvan is te vinden bij het groene zweepdiertje Volvox.

 Talloze individuen klonteren samen tot een geleiachtige, bolvormige massa. Deskundigen zijn wel van mening dat de toenemende specialisatie tussen de zustercellen in zulke kolonies uiteindelijk echte onderlinge afhankelijkheid teweeg heeft gebracht, wat de basis was voor de meercellige levensvormen die tegenwoordig de aarde bevolken.